مقدمه
           مطالعه زلزله های گذشته و آسیب های ایجاد شده در ساختمان ،اهمیت و نیاز ارتقا عملکرد ساختمانهای موجود برای پایداری تحت نیروهای زلزله ای را پررنگ تر کرده است. این امر از طریق محاسبات بر مبنای عملکرد ساختمان ، مدل های آزمایشگاهی یا شبیه سازی ساختاری با ساختمانهایی که در زلزله های گذشته آسیب دیده اند امکان پذیر می باشد. استفاده از روش های محاسباتی و یا آزمایشگاهی مناسب جهت مقاوم سازی ، باعث می شود که مالکین در جهت بهسازی ساختمان های خود اقداماتی را انجام دهند . این مورد وقتی از طرف ارگانهای دولتی به نحو مناسبی مورد تشویق قرار گیرد (مثل کاهش عوارض ، دادن وام با بهره کم و...) اثر شایان توجهی در مورد این موضوع خواهد داشت. در حالیکه استفاده از حالت مقایسه ای، مالکین را که نیازهای روزانه جدی تری دارند و معمولاً برای سرمایه گذاری در بهسازی و ایمنی لرزه ای اکراه دارند نمی تواند متقاعد کند.
         مشکلات ترمیم ، بازسازی و مقاوم سازی لرزه ای ساختمانها را می توان به طور خلاصه در زیرمطرح کرد:
الف: پیش از وقوع احتمالی ،مقاوم سازی ساختمانهای ضعیف از لحاظ زلزله از طریق بازرسی و تجزیه و تحلیل سازه ها مشخص می گردد.
ب: پس از وقوع زلزله مخرب ، جهت کاهش خسارت جانی ناشی از فرو ریختن ساختمان لازم است از تکیه گاههای موقتی و اضطراری استفاده گردد و ترمیم به نحوی صورت گیرد که ساختمان های موجود در طی پس لرزه ها پایداری خود را حفظ کنند. حتی عملیات ترمیم چنان باشد که در زلزله های احتمالی آینده نیز سازه باعث تلفات جانی نشود.
ج: مشکلات واقعی ترمیم و مقاوم سازی پس از زلزله ، زمانی که عملیات بازسازی می خواهد شروع شود رخ می نمایند، در این مرحله نوع عملکرد لازم یعنی ترمیم، بازسازی یا مقاوم سازی مشخص  می شود زیرا هزینه ، زمان و مهارت مورد نیازدر این سه مورد ممکن است کاملاً متفاوت باشند.
              تصمیم گیری برای اینکه آیا یک ساختمان نیاز به مقاوم سازی دارد یا خیر و یا تا چه درجه ای به این کار نیاز است ، باید بز مبنای محاسباتی باشد که نشان می دهند آیا سطوح ایمنی مورد نیاز توسط آیین نامه های موجود و توصیه ها ارائه شده در ساختمان موجود برآورده شده است یا خیر؟دشواریهای موجود در اینجا ،مقاومت وابسته به سن ، جزئیات اجرایی یا تخریب ناشی از زلزله های پیشین می باشند. در نتیجه، تصمیمات غالباً بر مبنای فرضیات محافظه کارانه درباره مشخصات مکانیکی مصالح و دینامیکی ساختمان می باشند.
         
           معیارهای انتخاب شیوه ترمیم و مقاوم سازی وابسته به طرح سازه ای و معیارهای بکار رفته در ساخت، فن آوری آسان ، طرح تقویت برای پذیرش سریع آن ، دسترسی ساده مصالح لازم جست ، وابسته نبودن روش و مصالح مورد نیاز به شرایط جوی ، سبک بودن ، داشتن نیروی تخصص اجرای طرح و میزان بودجه ای که می توان به اینکارتخصیص داد و... می باشد. جهت این امر برخی از شیوه ها مانند استفاده از پروفیل و تسمه های فولادی ، زره پوش کردن ، استفاده از پروفیل و تسمه های فولادی ، زره پوش کردن ، استفاده از شبکه فولادی و بتن پاشیدنی و... جزء روش های مناسب می باشند. در برخی موارد ترمیم همراه با مقاوم سازی ساختمانهای آسیب دیده از زلزله ، صورت می گیرند. این شیوه ها و سایر روشهای دیگر در این فصل مورد بحث قرار می گیرند.
فصل اول : مفاهیم تعمیر ،ترمیم و بازسازی، مقاوم سازی
مفاهیم اصلی در این سه عملیات در زیر مطرح می گردند:
تعمیر:
          هدف اصلی تعمیرات بازگردانی شکل معماری به حالت اولیه و ادامه سرویس دهی مجدد ساختمان می باشد. در تعمیر اصلاح عملکردی سیستم سازه ای ملاک نمی باشد و بیشتر اصلاح وضعیت غیر سازه ای و سرویس دهی ساختمان با توجه به عملکرد آن می باشد. عملیات تعمیر اگر همراه با ترمیم و بازسازی همراه نباشد ساختمان تحت زلزله های آتی آسیب پذیر خواهد شد. عملیات تعمیر شامل موارد زیر می باشد:
1- تعمیر ترکهای گچ کاری و نما
2- تعمیر دربها ، پنجره ها، تعویض شیشه های شکسته شده
3- بررسی و تعمیر کابل ها و سیم کشی برق
4-تعمیر دیوار های غیر سازه ای ،دود کش ها و روکشهای فرو ریخته و غیره.
5-گچکاری مجدد دیوارها در صورت نیاز
6- تعمیر و منظم کردن سفال های بهم خورده در سطح زمین
7- دکوربندی دوباره – سفید کاری رنگ آمیزی و غیره
8- تعمیر تاسیسات مکانیکی و سرویس های بهداشتی

تعمیرات معماری همانطور که در بالا ذکر شده باعث حفظ مقاومت و عملکرد مناسب عناصر سازه ای نمی گردد و ممکن است در پاره ای از مواقع فریبنده باشد، آراستن ظاهر ساختمان و گچکاری ونقاشی مجدد بدون ترمیم و بازسازی عناصر سازه ای فقط باعث پنهان کردن تمام ضعفها و  آسیب های ساختمان خواهد شد و حتی ممکن است در صورت تکان خوردن مجدد ساختمان خواهد شد و حتی ممکن است در صورت تکان خوردن مجدد ساختمان توسط شوک مشابه، تخریب شدید تری حادث شود.

بازسازی و ترمیم
           ترمیم و بازسازی عبارتست از جبران کاهش مقاومتی ساختمان آسیب دیده سختی از دست رفته که قبل از زلزله داشته است. این نوع عملیات باید زمانی صورت گیرد که شواهد نشان دهند خسارت سازه ای بوجود آمده به خاطر یک پدیده خاص باشد و ممکن است دوباره ، در طول عمر مفید باقی مانده ساختمان، آسیب شدیدی نخواهد شد و همان مقاومت اولیه ، سطح ایمنی مناسب را فراهم می آورد.
         هدف اصلی ترمیم و بازسازی ، بهبود عملکرد عناصر سازه ای برای تحمل بارهای وارده می باشد. ترمیم ممکن است شامل بخشهایی از عناصر سازه ای برای تحمل بارهای وارده می باشد. ترمیم ممکن است شامل بخشهایی از عناصر و بازسازی آنها ، یا افزودن عناصر سازه ای ، به نحوی صورت پذیرد که مقاومت اصلی کمابیش حفظ شود . این فرایند ممکن است شامل استفاده از تکیه گاههای موقتی و... باشد.
- برخی از مراحل در زیر ذکر می گردند:
1- برداشتن بخشهایی از دیوارهای بنایی ترک خورده و ستونهای ترک خورده وبازسازی آنها با استفاده از ملات تقویت شده. (استفاده از ملات غیر انقباضی و انبساطی جهت پیوستگی مناسب بین بتن موجود و ریخته شده یا استفاده از ملات های پلیمری ترجیح داده می شود.)
2- افزودن شبکه فولادی در هر دو سطح دیوار ترک خورده، اتصال آن به دیوار با برشگیر مثل پیچ و سپس پوشش دهی مناسب آن که با استفاده از بتن پاششی این عملیات صورت می گیرد.
          در جاییکه عملیات ترمیم و بازسازی جهت یک ساختمان ضرورت داشته باشد، باید این عملیات قبل و یا همراه تعمیرات معماری صورت گیرد، اگر طراحی کلی کار به شیوه هماهنگ صورت گیرد، از اتلاف زمان و مصالح اجتناب خواهد شد. در صورتیکه عملیات ترمیم و بازسازی طوری انجام گیرد که سطح عملکرد ساختمان بهتر از سطح عملکرد ساختمان در قبل از زلزله شود ، علاوه بر عملیات ترمیم عملیات مقاوم سازی نیز صورت می گیرد.

مقاوم سازی ساختمانهای موجود
ساختمانهای موجود با توجه به عللی که در زیر ذکر می شوند می توانند تحت تلاشهای ناشی از زلزله آسیب پذیر باشند.
1-افزودن طبقات جدید به ساختمان موجود(اضافه اشکوب)
2- تغییر کاربری ساختمان
3- تغییرات در معماری ساختمان (ایجاد باز شوهای بزرگ و تضعیف دیوارهای باربرو ...)
4- اگر ساختمانی بر حسب معیارهای آیین نامه های قبلی ساخته شده است با تغییر آیین نامه بعضاً ممکن است فلسفه طراحی و مقادیر نیروهای طراحی عوض شوند. لذا لازم است ساختمان مورد ومطالعه قرار گیرد.
5- ضعف های ناشی طراحی و آنالیز و اجرا
6- زوال مصالح
7- ترک خوردگی ها ونشست ناشی از بارهای موجود (آسیب های ایجاد شده تحت بارهای سرویس) بنابراین از جایگزینی این ساختمانها با ساختمانهای جدید مقاوم در برابر تلاشهای ناشی از زلزله عموماً به خاطر دلایل تاریخی ، هنری ، اجتماعی واقتصادی چشم پوشی می شود . جایگزینی کامل ساختمانها در یک منطقه مشخص همچنین منجر به تخریب برخی از پیوندهای اجتماعی و انسانی می گردد . از این رو مقاوم سازی لرزه ای ساختمانهای موجود و ساختمانهای آسیب دیده شرط اصلی اینگونه ساختمانها می باشد . مقاوم سازی زمانی انجام می گیرد که نیازها و تقاضا بزرگتر از ظرفیت ساختمان موجود است.
         حوزه این اطلاعات باید توسط اصول کلی وشیوه های طراحی ذکر شده در فصول پیشین تعیین شود و نباید محدود به افزایش مقاومت اعضایی گردد که آسیب دیده اند، بلکه باید رفتار کلی سازه در نظر گرفته شود. عموماً ،روشهای مقاوم سازی باید یک یا چند هدف را دنبال کنند:
1- افزایش سختی و مقاوم سازی جانبی در یک یا هر دو جهت از طریق مسلح کردن یا افزایش ضخامت دیوار یا تعدادی از دیوارها و ستونها.
2- ایجاد رفتار یکپارچه سازه از طریق ارئه اتصال مناسب میان عوامل مقاوم آن به نحوی که نیروهای اینرسی ایجاد شده توسط ارتعاشات ساختمان را بتوان به اعضائی انتقال داد که تحمل آن

را داشته باشند. جنبه های مهم و نمونه عبارتند از اتصالات میان سقفها یا کفها و دیوارها ، بین دیوارهای متقاطع ،بین دیوارها و شالوده ها و همچنین اتصال بین تیر و ستون.

3- حذف ویژگی هایی که منابع ضعف هستند یا باعث بوجود آمدن تمرکز تنش در برخی اعضا باشند. توزیع نا متقارن اعضا مقاوم در پلان، تغییرات ناگهانی سختی در ارتفاع (از سقف یک طبقه به طبقه دیگر) ، تمرکز جرم سنگین ، بازشوهای بزرگ در دیوارها بدون تسلیح جانبی مناسب، نمونه هایی از این نوع معایب هستند.
4- کاهش وزن ساختمان ، این مورد می تواند  با برداشتن طبقاتی از ساختمان ویا برچیدن دیوارهای سنگین غیر سازه ای و جایگزین کردن عناصر سبک تر ، برداشتن روکش سقف ها و جایگزین کردن آن با عناصر سبک همچون پوکه معدنی و... امکان پذیر باشد. لازم است تغییرات ایجاد شده و تاثیر آن ها در زمان تناوب اصلی ساختمان مورد مطالعه قرار گیرند و همچنین جایگاه سازه در طیف پاسخ ، بررسی گردد.
5- اجتناب از بوجود آمدن مودهای شکست برشی از طریق تقویت مناسب و اتصال اعضای مقاوم به همدیگر.
6- کاهش تقاضای لرزه ای در ساختمان ، بطور مثال می توان با تغییرات در پریود ساختمان و جایگاه آن در طیف پاسخ ویا طیف طرح زلزله، نیروهای وارد بر سازه را کاهش داد. همچنین استفاده از جدا کنندهای لرزه ای نیز می تواند راه کار مناسبی باشد. این کار جهت ساختمان ساخته شده همیشه با مشکلات همراه است.
7- افزایش جذب انرژی ساختمان با افزودن میرا گرها.
با توجه به اینکه هزینه عملیات مقاوم سازی با توجه به وضعیت ساختمان و هدف تقویت ممکن است بعضاً باندازه 40 تا60 درصد هزیه ساخت باشد؛ توجیه اقتصادی چنین مقاوم سازی باید کاملاً در نظر گرفته شود.
حوزه اطلاعات باید با استفاده از اصول مقاومسازی بحث شده در فصول 2 ، 3 و 4 بر طبق فاکتورهای محلی قابل کاربرد در هر ساختمان ، یافته شود.
مواد ترمیمی
                 متداولترین مواد برای ترمیم آسیبها از فراوردهای سیمان و فولاد ویا ترکیب آنها هستند.در بسیاری از موقعیتها ،سیمان غیر انقباضی یا مخلوطی مانند پودر آلومینیوم با سیمان پرتلند معمولی ، قابل استفاده می باشند. فولاد ممکن است به اشکال مختلف مورد نیاز باشد ، مانند
 
پیچها، میلها،نبشی ها ، تسمه ها ، ناودانی وشبکه سیمی جوشی چوب و بامبو و فولاد متداولترین مواد برای ارائه تکیه گاههای موقتی و داربست سازی می باشند و به شکل های مختلف مورد استفاده قرار می گیرند.

علاوه بر موارد فوق الذکر ، مواد و تکنیک های خاصی برای کسب بهترین نتایج در عملیات ترمیم و مقاوم سازی در دسترس هستند که آنها در زیر توضیح داده می شوند:
آماده سازی سطح بتن و عمل آوری بتن ترمیمی
                آماده سازی سطح بتن قدیمی جهت ترمیم خیلی مهم می باشد ، بدین صورت که حتی اگر ملات ترمیمی (بتن) مطلوب انتخاب شود ولی سطح بتن قدیمی بصورت مناسب آماده نشده باشد، عملیات ترمیم و بهسازی نتیجه قابل قبولی نخواهد داشت. جهت آماده سازی لازم است مواردی همچون زبری ،سالم بودن ، تمیزی ومیزان رطوبت سطحی که قرار است ترمیم شود بررسی قرار کیرند.
سالم بودن و زبری سطح
                 این دو عامل مستقیماً تابع روش آماده سازی سطح بتن می باشند. اگر سطح بتن با ماسه پاشی و شبیه آن آماده شده باشد، احتمالاً سطح سالم خواهد بود. اما زبری سطح تابع اندازه ماسه و فشار وارده و مدت ماسه پاشی است. اگر پیوستگی سطح توسط وسایل مکانیکی سنگین مانند چکش بادی ایجاد گردد، سطح بسیار زبر مقاومت پیوستگی به نارسایی های سطح مانند ترک در بتن پایه حساس است. زیرا سطح موثر پیوستگی کاهش یافته و تنش متمرکز در رئوس ترک های میکروسکوپی ایجاد می شود. متمرکز شدن تنش ها سبب افزایش و توسعه ترک ها می شود.
          از نظر زبری روش های آب با فشار، چکش بادی ، ماسه پاشی به ترتیب بیشترین اثر را دارا می باشد. چکش بادی سبب ترک خوردگی در بتن پایه (بتن قدیمی) و در نتیجه تضعیف شدن سطح بتن پایه می گردد. گر چه نوع ملات نیز در مقاومت پیوستگی مهم می باشد.
تمیزی
               سطح پیوستگی دو لایه قدیم و جدید باید عاری از گرد و غبار، روغن و چربی و دیگر آلودگی ها باشد. گرد و غبار براحتی قابل تمیز کردن است اما روغن نیز به مواد تمیز کننده دارد.گر چه اگر سطح توسط ماسه پاشی و آب فشانی آماده شود تقریباً سطح تمیز خواهد بود، اما استفاده از مواد شیمیایی مشکل ساز است. استفاده از حلال های اسیدی جهت شست وشوی سطح آلوده به چربی و روغن باعث تمیزی سطح خواهد شد ولی کنترل آن و از بین بردن تاثیر اسید مشکل خواهد بود.
میزان رطوبت
                میزان رطوبت بتن پایه ، عامل تعیین کننده ای در میزان حرکت آب از ملات ترمیمی به بتن پایه است، زیرا عدم تعادل رطوبت بین دو لایه باعث حرکت آب بین لایه های بتن شده و همین امر سبب بروز دو پدیده زیر می گردد:
         چنانچه ملات ترمیمی بر روی بتن پایه با سطح اصلاح شده و خشک ، پوشش داده شود ، بخشی از آب مخلوط به طرف بتن موجود کشیده شده و جذب می گردد و هیدراتاسیون سیمان کاملاً انجام نمی شود. یعنی آب از بتن و ملات ترمیمی به داخل منافذ مویینه بتن پای نفوذ کرده و موجب بروز مشکل در هیدراتاسیون خمیر سیمان ، در ملات و بتن ترمیمی ، می شود. از طرف دیگر به دلیل اشباع نبودن منافذ مویینه بتن پایه ، آب داخل ملات به داخل منافذ کرده و چسبندگی و پیوستگی بین بتن قدیم و جدید صورت نمی گیرد.
همچنین اگر در سطح بتن قدیمی آب اضافه وجود داشته باشد ویا خیس باشد ، سبب افزایش نسبت آب به سیمان در فصل مشترک بتن خواهد شد ودر نتیجه باعث کاهش مقاومت و کاهش چسبندگی در ملات خواهد شد.بنابراین خشکی زیاد و همچنین خیسی زیاد سطح بتن پایه ، سبب کاهش مقاومت پیوستگی ملات ترمیمی به بتن پایه می شود.
             بهتر است که یک ساعت قبل از جاگذاری ملات و بتن جدید ، سطح بتن پایه کاملاً خیس شده اما قبل از جاگذاری ملات سطح باید بدون آب اضافه باشد . گر چه کمسیون اقتصادی – اجتماعی سازمان ملل پیشنهاد می کند که عنصر قدیمی 6 ساعت قبل از اینکه از بتن جدید ریخته شود باید اشباع شود. بعضاً جهت چسبندگی بیشتر بین دو سطوح بتن جدید ریخته شود باید اشباع شود . بعضاً جهت چسبندگی بیشتر بین دو سطوح بتن قدیمی و جدید از اندود چسبنده ای استفاده می شود که اندود چسبنده دارای خاصیت زیر می باشد:
1- سطح را مرطوب نگه می دارد .
2- وضعیت تماس را بهبود می بخشد .
3- می تواند منافذ بزرگ در بتن پایه را پر کند .
4- چسبندگی را افزایش می دهد .
              معمولاً روکش بصورت دوغاب یا امولسیون تولید می شود . باید دقت کرد که بتن ترمیمی قبل از اینکه اندود چسبندگی خشک بشود ، اجرا گردد و باید اندود حالت چسبندگی خود را حفظ کرده باشد . چون اگر اندود خشک شود پس از آن بتن اندود ثانویه بر روی اندود اولیه ( در صورت خشک شدن اندود اولیه) از مقاومت پیوستگی خواهد کاست. جهت پیوستگی ، کسب مقاومت در سنین اولیه اهمیت بسزایی دارد. استفاده از خمیر سیمان بعلت اینکه جهت کسب مقاومت خود نیاز به زمان طولانی دارد. همچنین جمع شدگی در سنین اولیه باعث جداشدگی بتن ترمیمی از بتن پایه و قدیمی خواهد شد.
              مصالح بتن ترمیمی به نسبت 1:2.5الی 1:3 استفاده می شود زمانی که جهت ترمیم ، از بتن آماده قرار است استفاده شود از ماسه ریزدانه بیشتر گردد. این مورد در حالتی که سطوح صاف باشد نیز مورد استفاده قرار می گیرد . چون چسبندگی بین دو بتن را بصورت بهینه برقرار می کند.
-بتن با مقاومت بالا و استفاده از افزودنی هایی که مانع انقباض هستند.
برای ساخت روکش های بتن ، اغلب ملات خشک مخصوص استفاده می شود که در بازار پیدا می شود. این ملات شامل سیمان ،ماسه (تا 2 میلی متر) افزودنی های فوق روان کننده و منبسط شونده می باشد. جهت تهیه ملات و بتن ترمیم ، حدود 15% وزن ملات آب (سیال) اضافه نموده و مورد اضافه قرار می گیرد. که در مدت زمان کوتاه مقاومت بالایی را کسب می کند .مواد منبسط کننده شامل براده آهن ، پودر آلومینیوم می باشد که با سیمان و ماسه شن و سنکدانه ترکیب می شوند . استفاده از مواد منبسط شونده باعث تشکیل هیدرات کلسیم سیلیکات شده و جهت پوشش های نازک تا 40 میلی متر مورد استفاده می گیرد.
بتن پلیمری(مواد با پایه لاتکس)
              در ترکیب و ساخت اینگونه بتن ها از مقداری سیمان همراه با پلیمرهای مشخص، که نقش اصلاح کننده خواص سیمان را بعهده دارند ، استفاده می شود. این مواد پلیمری که معمولاً به طور منظم در آب پراکنده می شوند ، به طرق مختلف عمل می کنند.
  بواسطه نقش روان کننده و کاهنده مقدار آب ، پلیمر ها ، نه تنها از جمع شدگی بتن می کاهند بلکه بعلت نقش روان کننده کارایی بتن را افزیش خواهند داد.
بعلت خاصیت پلیمری ، کیفیت پیوند وچسبندگی عناصر جدید وقدیمی بتن بهبود می یابد.
  به عنوان عملکرد بهتر، کلیه تلاشهایی که به منظور عمل آوردن صحیح بتن انجام می گردد، در این قسمت نیز لازم است انجام شوند ، گر چه وجود الیاف باعث کاهش اقدامهای لازم در جهت عمل آوری موثر بتن می گردد.(هر چند به طور کامل لزوم آن را از بین نمی برد.)
به واسطه ایجاد پیوندهای پلاستیک در داخل سیستم پیوندی سازه های بتنی ،ناشی از مصرف پلیمر، مقاومت بتن سخت شده و بسوزند.
مقاومت در برابر کربناته شدن این نوع بتن پایین تر از بتن معمولی می باشد.
باشند، این ترکیبات دو نوع هستند.

 فصل دوم : پیدایش یکی از مشکلات اساسی در برخورد با بناهای تاریخی کشور مشکلات ناشی از ترک در ساختمان ها می باشد ، ترکها یا بصورت مستقیم و یا غیر مستقیم باعث ایجاد عدم تعادلهایی دربناهای تاریخی می شوند.  شناسایی منشاء ترک نیز یکی از کارهای مهم در مقوله مرمت می باشد.  در زیر یک دسته بندی کلی از انواع ترکها در بناهای تاریخی را مشاهده خواهیم کرد.
● انواع ترک ها
 ▪ ترکهای ناشی از نشست طبیعی زمین:
           با توجه به مطالب بالا، در بناهای تاریخی و قدیمی، ساخت و ساز فشاری بر قشرها و لایه های زمین تحمیل می کند و این عمل تا زمانی ادامه می یابد که تعادلی نسبی بین بار وارده و مقاومت زمین برقرار شود. در نتیجة این نشست ها و ایجاد تعادل ثانوی بین بنا و زمین ترکهایی در بناها اتفاق می افتد، این نوع ترکها را می توان در بناهای جدید و طی ماههای اولیة ساخت آن مشاهده نمود.
 ▪ ترک بر اثر نشست زمین در زیر پی بنا:
         عناصری که بارشان به زمین منتقل می شود، نیروی مؤثر فشاری بر زمین وارد می کنند که این نیرو در لایه زیرین پی از میان نمی رود، بلکه از سطح پی آغاز شده، رفت رفته با اندازه های کاهنده در زیر زمین گسترده می شود. تغییرات حاصل بر اثر فشار آبهای زیرزمینی، اکسید شدن لایه های زغالی، نشت آب از لوله های زهکشی)فاضلاب (، بوجود آمدن رطوبت در زیر پی ها موجب ایجاد ترک در پی و در بنا می شود.
 ▪ ترک ناشی از خشک شدن لایه های بنا در زمان احداث و عوامل جوی در طول زمان:
           در هنگام احداث هر بنا ، رطوبت طبیعی در ملات و سایر مصالح بنایی وجود دارد این رطوبت به مرور زمان از بین می رود و در نتیجه موجب ایجاد ترک در بنا می گیرد.  همچنین بر اثر تغیر عوامل جوی و کاهش یا افزایش میزان رطوبت ، ترک نیز پدیدار می شود.

 ▪ ترک ناشی از جابجایی ناگهانی لایه های زمین:
            عوامل طبیعی مانند زلزله و بادهای شدید موجب جابجایی لایه های زمین شده و بدنبال خود ترکهای زیادی را در بناها بوجود می آورند. شدت ترکها گاهی به جدایی کامل اتصالات منجر می گردد.
 ▪ ترک بر اثر کاهش یا افزایش بارهای وارده بر پی ها:
            عناصر و اجزاء بناهای قدیمی بصورت فشاری عمل می کنند، در نتیجه تعادلی را در بارگذاری موجب می شوند، این تعدل تمام نیروهای رانشی و فشاری را خنثی کرده و بار بنا را بصورت صحیح از مرکز ثقل پایه ها و دیوارها به زمین منتقل می کنند.  هرگونه تغییر در بارگذاری )کم یا زیاد کردم ( در این تعادل اختلال ایجاد می کند و در نتیجه بنا دچار ترکهای شدید می گردد  .  برای مثال اگر نیروی فشاری بار عمودی مناره ها از کناره های ایوانها حذف شود، نیروهای رانشی تاقهای ایوان در پایه های جانبی باربر زنده شده و موجب رانش پایه های می گردد.
 ▪ ترک بر اثر وارد آمدن نیروهای رانشی به بنا:
           با توجه به اینکه اجزاء بناهای قدیمی اکثراً بصورت فشاری عمل می کنند و تمام نیروهای رانشی توسط نیروهای فشاری خنثی شده و به زمین منتقل می شوند، چنانچه نیرویی بدون در نظر گرفتن تعادل بنا در جهات مختلف به آن وارد گردد، خود به خود تعادل موجود در ساختمان برهم می ریزد و در نتیجه ترکها و جابجایی ها ظاهر می گردند.
▪  ترک ناشی از لرزشهای پیرامون بنا مانند ترافیک، انفجار، حفاری و غیره:
          هرگونه عامل خارجی مانند احداث خیابان و ایجاد ترافیک سنگین همراه با صدا و لرزش، احداث کارخانه ها، انفجارها و عملیات حفاری در تعادل طبیعی بنا که اجزاء آن بصورت فشاری عمل می کنند، اختلال ایجاد می کنند.
▪  ترک بر اثر تغییر فشار آبهای زیرزمینی و تغییر میزان رطوبت در بخش زیر پی ها:
         هرگونه تغییر در تعادل قشرهای زیرین پی از نظر کاخش یا افزایش فشار آب و رطوبت موجود در آن موجوب بروز اختلالاتی در پی ها و همینطور کلی بنا می گردد که با نشست پی و ایجاد ترک در بنا همراه است. کنترل و ثابت نگه داشتن آبهای زیرزمین تا حد امکان برای حفاظت بناهای تاریخی ضروری است.
▪  ترک بر اثر تعبیه و فعالیت تأسیسات مدرن در داخل بناهای تاریخی:
           در بناهای تاریخی و قدیمی، تأسیسات در خارج از بنا احداث می شد و سیستم تأسیسات گرمایشی و سرمایشی در داخل بنا وجود نداشت. در حال حاضر به منظور احیاء بناهای تاریخی، این تأسیسات اجباراً به داخل بنا منتقل می شوند. در بیشتر این بناها، به علت اجرای نادرست این تأسیسات و در نتیجه نشت آب از لوله ها و نفوذ آن به زیر پی ها، نشست و ترک در بنا رخ می دهد. بنابراین مداخله در بنای تاریخی و احداث تأسیسات جدید، مشروط به رعایت اصولی خاص در طراحی با نگرشی ویژه به طبیعت بنای تاریخی است.
▪  ترک ناشی از کاهش تدریجی مقاومت و چسبندگی مصالح و ملاتها به علت فرسودگی در طول زمان:
          فرسودگی و کهولت بما همراه با عوامل جوی، تأثیرات مستقیم و عوارض منفی برای بناها بدنبال دارد. میزان تأثیر عوامل جوی از قبیل تغییرات دما و رطوبت بستگی به نوع مصالح بنا دارد. وجود این دو عامل مقاوما بنا را در برابر نیروهای وارده کاهش داده و موجب بروز ترک در آن می شوند.
▪  ترک بر اثر ساخت و ساز جدید (الحاقات) بدون توجه به پیوستگی و همبستگی سازه ای بناهای قدیمی:
         با توجه به اینکه بناهای قدیمی دارای انسجام سازه ای و همچنین همبستگی در ترکیب و ساختار خود هستند، هر نوع دخل و تصرف در بنا که بی توجه به این اصول سازه ای و ترکیبی و بدون مطالعه انجام گیرد، مسلماً ضایعاتی را ایجاد می کند که یکی از آنها ایجاد ترک و جابجایی در سازه بنا است.
▪  ترک بر اثر فشارهای وارده:
         ترکهای عمودی روی دیوارها، معمولاً حاصل فشارهای وارده از تاقها ویا فشارهای حاصل از فعل و انفعالات خود زمین هستند. اگر پی مستعد نشست باشد، این فشارها ممکن است باعث چرخش شوند. از طرفی امکان دارد ترکهای افقی نیز بر اثر این فشارها ایجاد شوند که در این صورت دیوار بر اثر استقامت زمین از دو جانب شکم داده و باعث فلج شدن آن بخش خاص و آن برش از دیوار می شود.در دیوارهای پشت بند، در بخش پر ترکهای افقی وجود دارند ولی قابل روئیت نیستند.  اگر تغییر فشارهای وارده در طول دیواری همگن نباشد، در نوع انحراف طولی تغییر پدید می آید و ترکهای عمودی بوجود می آیند. ترکهای افقی نیز در صورتی پدید می آیند که نیروهای متمرکز که بر اثر وجود تیرهای سقف حاصل شده اند با مقاومت قابل توجه زمین مواجه شوند.
▪  ترک در دیوار منحنی:
          در این نوع دیوارها، ترکها خیلی بیشتر از دیوارهای صاف هستند، زیرا فشارهای عمودی در جداره با تنشهای کششی همراه هستند.
▪  ترک در نقاط اتصال دیوارها:
         نقاط اتصال دیوارها در کنجح ها که بصورت L یا T و... هستند بصورت فاحشی تحت تأثیر نیروهای متمرکز قرار می گیرند. اگر اتصال بخوبی انجام نشده باشد، امکان ایجاد ترک و انفصال بسیار زیاد است. نشست های غیرهمگن لایه های مختلف زمین از دلایل بروز ترک و یا چرخش های شدید هستند که معمولاً در گوشه ها و کنج های اتصالی بروز می کنند
▪  ترک در جداره ها و دیوارهای پر بازشو )درها و پنجره ها: (
           وجود بازشو در دیوار، علاوه بر افزایش نیروهای فشاری در بخش های اطراف بازشوها، باعث تشکیل و پخش شبکه نیروهای کششی و فشاری خاص می شود که معمولاً به انفصال قسمتی از دیوار می انجامد. در نماهایی که تعداد بازشوها بیشتر باشد بر اثر نشست پی ها، تعداد ترکها افزایش می یابد و این ترکها در نقاط ضعیف بیشتر قابل مشاهده هستند.

فصل سوم : انواع ترک در ساختمان و تعمیر آن

         افت پی بر اثر عواملی همچون رطوبت و فشارهای وارده از طبقات ، بی مقاومتی خاک و عملکردهای آن پیش می آید . همچنین نوع مصالح مصرفی و اجرای غیرفنی ، سبب نشستهای پی می شود . در مجموع ، بر اثر حرکات زمین ، اسکلت بنا حرکت می کند و شکستهای مختلف که شامل ترکهای عمیق و یا معمولی و در مواردی به شکل مویی است ، نمایان می شود.

موقعیت ترک :
         ترکهای عمیق : این ترکها گاهی به طور دائمی به وجود می آید و دلیل آن نشست مرتب پی است که در این صورت ، بودن ساکنان در ساختمان خطرناک است.

ترکهای ثابت : معمولا پس از نشست پی ، تحرک ساختمان کم می شود. این پدیده بر اثر قطع رطوبت و فشرده شدن سطح زیر پیش می اید. در نتیجه ، شکست و افت دیوارها و اسکلت بنا نیز متوقف ، و حالت ترک ثابت می شود.
موی ترکهای معمولی : این ترکها در اثر افتهای کوچک در اسکلت بنا و به واسطه نیروها و در مواردی به علت نوع مصالح اندود به وجود می ایند. رطوبت ، انقباض و انبساط حاصله در مقابل خشک شدن سطوح مرطوب ، باعث ایجاد ترکهای مویی می شود.

حالتهای ترک :
          ترک را به شکلهای مختلف می توان آزمایش کرد. نوع خطرناک و بدون خطر آنها را به شکلهای زیر می توان شناسایی کرد:
الف) بند دوقسمت دیوار را که بر اثر ترکهای عمیق از یکدیگر جدا شده اند ، با گچ دستی طوری کف کش می کنیم که ملات فقط دو قسمت جدا شده را پوشش دهد ؛ یعنی در ترکها نفوذ نکند
پس از خودگیری و خشک شدن ملات گچ ، چنانچه از دیوار جدا شود ، اسکلت در حال نشست و افت کامل است که باید در مورد آن با احتیاط رفتار کرد.
ب) در موارد ذکر شده در بالا ، می توان روی ترک دو قسمت جدا شده دیوار را نوار کاغذی از جنس کاهی نازک به ابعاد 30*3 سانتیمتر به شکل ضربدر (*) با پونز نصب کرد. چنانچه کاغذ پاره شود ، شکست و نشست در ساختمان بسیار خطرناک می باشد. در این صورت ، ساختمان باید از سکنه خالی شود.
ج) در نشستهای خطرناک ، کلاف پنجره بر اثر نیروی فشار ، اهرم و دفرمه می شود . به علت بالا بودن ضریب شکنندگی ، شیشه پنجره ها ترک می خورند و می شکنند.
د) در افتهای مداوم پی و مواقع سکوت ، صداهای "تک تک " که حاصل ترک مصالح و بویژه اجرکاری است ، شنیده می شود.

روش تعمیر ترکها :
         همانطور که گفتیم ، بر اثر نشست ، ترکهایی به وجود می آید که برخی از آنها مویین و ریز هسنتد . با خالی کردن اطراف آنها و با " کشته کشی " و کشیدن پنبه آب روی سطوح ترکهای مویین آنها گرفته و آماده نقاشی می شوند.
ترکهای نیمه عمیق :
          بر اثر حرکت پذیری سقف توفال که از انقباض و انبساط رطوبت و حرارت حاصل می شوند . ترکهایی به وجود می آید . این ترکها را با نوک کاردک و ماله خالی می کنیم و پس از " آماده کشی " و پرداخت کشته و پنبه زنی ، ترکها را می گیریم و آماده نقاشی میکنیم.

ترکهای عمیق :
           اطراف ترک را با تیشه می تراشیم و سپس درز آن را کاملا خالی می کنیم. کاربردن گچ دستی و کف کش کردن ، درون ترک را پر و سطح آن را با گچ آماده صاف می کنیم . سپس با گچ کشته و پنبه اب ، سوح آن را کاملا پرداخت و آماده نقاشی می کنیم.
توجه شود : چون سطح کشته کشی در بعد بیشتری انجام می شود تا خطر کپ کردن به وجود نیاید ، بابد اصولی را به کاربرد تا سطح ترک از اطراف به شکل پخ از گچکاری و اندود برداشته شود تا عمق ترک در سطحی عریض پیوند شود. به این عمل اصطلاحا " پرداخت کردن ، کشته و همسطح کردن با زمینه در گچکاری قدیمی " می گویند.

ترک در تقاطع دیوار :
        دیوارها بر اثر نداشتن پیوند با هشت گیر ترک می خورند . در مواقعی نشست و شکست دیوارها ، ترکها کاملا باز و رویت می شوند . در بعضی موارد ، این ترکها بسیار عمیق هستند ؛ به طوری که می توان دست را در درون آنها حرکت داد . در این حالت ، چنین عمل می کنیم :
1- سطح ترک را از دو طرف کاملا با تیشه می تراشیم ، و پس از جارو ، سطوح آن را کاملا مرطوب می کنیم .
2- چنانچه لازم باشد ، کنارهای ترک را با قلم و چکش چند سانتیمتر بازتر می کنیم تا نشست گچ با عمق بیشتری انجام شود.
3- ملات گچ تیزون را شلاقی در درون ترک می کوبیم تا سطح ترک کاملا پر شود.
4- پس از پر کردن ترک به شکل سرتاسری و کف کش کردن گچ تیزون ، اندود گچ و خاک را اجرا می کنیم.
5- در صورت نیاز ، ترک را شمشه گیری می کنیم تا در سطح گچکاری یکنواختی به وجود آید.

6- با گچ آماده و سپس گچ کشته ، سطح اندود را " سفیدکاری" می کنیم و با پنبه آب زدن برای پرداخت ، گچکاری را خاتمه می دهیم.
توجه شود: چنانچه در محل تقاطع دیوار دیوار ابزار گرد زده شود ، یعنی ماهیچه به وجود آید ، ترک مجددی پیش نخواهد آمد .

ترک در نعل درگاه :
به علتهای زیر ، نعل درگاه و سوح زیر آن می شکنند :
الف) در اثر نشست ستون زیر نعل درگاه ، به علت اهرم شدن آن ، برش افقی به وجود آید.
ب) برشهای عمودی به خاطر وجود پیوند و اثر نیروهای فشاری در امتداد تیر نعل درگاه و برشهای طولی بعد از مقدار گیر نعل درگاه به وجود می آید که در هر دو حالت ، جداره ترکها را می تراشیم ، باز می کنیم و سپس گرد آن را می گیریم . بعد ، محل مرطوب شده را با اصطلاحا گچ تیزون ( زودگیر) پر می کنیم و زمینه را با کشته کشی آماده می سازیم و سپس ترکها را به ترتیب ترمیم و تعمیر می کنیم.

پیوند در ترکهای عمیق :
            چنانچه ترک عمیق باشد ، رجهای بریده شده را از دو طرف به اندازه یک نیمه ، خالی می کنیم و با به کاربردن ملات مرغوب و اجرهای راسته مقاوم ، سطح ترک را در عزض دیوار با رعایت پیوند ، کامل می گیریم و سپس مبادرت به اندودکاری می کنیم. در این صورت ، اثر ترک کلی محو می شود . در بعضی موارد ترک به حدی است که از بیرون نور و اشیا قابل رویت می شود .
             به طور مسلم ، این ترک و شکست و نشست از پی شروع می شود و تا بالاترین قسمت ساختمان ادامه می یابد که برای تعمیر ان ، به اینصورت عمل می کنیم : مسیر ترک را در کفسازی دنبال می کنیم و با برداشتن کفسازی به پی می رسیم . تعمیر از پی شروع می شود . پاز کرسی چینی ، جداره ترک را جهت به وجود آوردن پیوند خالی می کنیم . پس از بنایی ترک مذکور ، در عمق دیوار اندود و سفیدکاری انجام می دهیم.

رفع ترک اطراف ستونهای فلزی :
          در اجرای اسکلت فلزی کنار ستون فلزی ، هر 60 سانتیمتر ، میلگرد با برگشت به صورت L خوابیده به نام علمی کیلیبس به معنای گیره ، چفت و بست ، پهلو گرفتن و سفت کردن است . آهنگر اسکلت ساز آن را اصطلاحا کلمس می گوید . حدودا به قطر نمره 16 میلیمتر و به طول 50 سانتیمتر و برگشت ( گونیا زاویه 90 درجه ) حدود 12 سانتیمتر پاجوش به قطر کافی اتصال می شود. این اجرا دیوار آجری را با ستون فلزی به طور اصولی پیوند و اتصال می دهد. اجرای اصولی این روش یه این شرح است که کیلیپس زا به دو ستون مقابل و در راستای یکدیگر جوش می دهیم . سپس ، با میلگرد راستای هم قطر و با رعایت اورلپ به دو کیلیپس جوش می دهیم . توجه گردد که چنانچه فاصله دو ستون فلزی مقابل از 3 متر بیشتر باشد ، باید از وجود وادار ، فلزی مانند سپری جهت نصب بین دو ستون استفاده کنیم. سپس ، کیلیپس گذاری بین ستونها و وادار را در راستای یکدیگر انجام دهیم . بهد هم سفتکاری دیوار را اجرا کنیم. باز هم توجه گردد که چنانچه فاصله تیر زیرین و تیر فوقانی در قاب ، مرتفع و بیشتر از ارتفاع 3 متر باشد ، باید از وجود تیر فرعی غیر باربری مانند نبشی استفاده کنیم . به طور مسلم ، اتصال تیر فرعی با وادار و اجرای کلیپس گذاری در مجموعه ذکر شده ، سفتکاری را با اسکلت فلزی کاملا درگیر می سازد. با این روش اولا وجود ترکها در موقع نشست از بین خواهد رفت ؛ ثانیا در مقابل زلزله و تحرکات زمین ، دیوارهای ساختمان و به خصوص دیوارهای خارجی نگهداری می شوند که از برای تعمیر چنین عمل می کنیم :
1- سطح اندود رویه ، آستر روی ستون و دو دیوار متصل به ستون فلزی را به عرض 100 سانتیمتر و در شرایط محدود حتی به عرضی کمتر ، جمع اوری می کنیم .
2- به فاصله و ارتفاع هر 60 سانتیمتر از ذدو دیوار ، کناره ستون را در یک رج افقی به اندازه 50 سانتیمتر خالی می کنیم.
3- عمل کلیپس گذاری را در دو رج خالی شده با ستون فلزی از میلگرد حداقل نمره 16 با جوش مطمئن و کافی انجام می دهیم.
4- محل خالی را با ملات مرغوب و آجر نیم لایی آبخور به طور اصولی انجام می دهیم تا شکاف گرفته شود.
5- پس از جارو زدن سطح تراشیده شده و آب پاشیدن به ان ، میخ سر کج را به فاصله هر 25 سانتیمتر طوری می کوبیم که 5/1 سانتیمتر با سطح ستون و سفتکاری فاصله داشته باشد.
6- توری گالوانیزه به عرض 80 سانتیمتر را توسط سیم آرماتور بندی با قلاب مطمئن و محکم به میخهای سرکج می بندیم .
7- اندود آستر را طوری انجام می دهیم که توری در وسط ملات قرار گیرد و اندود را مسلح سازد.
8- پس از آستر ، عمل سفیدکاری و لکه گیری و سپس رنگ و روغن را انجام می دهیم.
با این روشهایی که در بالا توضیح دادم چنانچه نشست به وجود آید ، دیگر ترک در کناره ستون فلزی به وجود نخواهد آمد.